काठमाडौँ — नेपालको संसद्ले २०६३ सालमै जातीय भेदभाव र छुवाछुत अन्त्य भएको घोषणा गर्‍यो । संविधानले पनि जातकै आधारमा कुनै पनि किसिमको भेदभाव गर्न नपाइने भनेको छ । तर, व्यवहारमा भने मान्छेमाथि जातकै आधारमा राखिने हेय भाव हटिसकेको छैन । त्यस्तो भेदभाव मुलुकका दुर्गम गाउँमा मात्रै होइन संघीय राजधानी काठमाडौं उपत्यकामै एकपछि अर्को गरी बाहिर आइरहेका छन् । जसको पछिल्लो उदाहरण हुन्- ओखलढुंगाकी मुना दयाल ।

२४ वर्षीया दयालले भक्तपुरमा डेरा बस्ने क्रममा विभेद र दलन खेप्नु परेको छ । छोराछोरी पढाउन ओखलढुंगादेखि काठमाडौं आएर डेरा बसेकी उनलाई घरबेटीले उनको जात ‘कामी’ भएको थाहा भएपछि घरबाट निकालेर अपमानित गरेका छन् । त्यसविरुद्व कानुनी उपचारको बाटो रोज्दा उनले पटक–पटक मिलापत्रको दबाब सहनु परेको छ । अमानवीयताविरुद्व कानुनको बलमा बोल्न खोज्दा समाजले त सहयोग गरेकै छैन, राज्यकै निकायले पनि उनलाई सहयोग गर्नमा हिचकिचाइरहेको छ ।

दयालका ७ वर्षीय छोरा छन्, २ वर्षीया छोरी । श्रीमान् विष्णु विश्वकर्मा साउदी अरबमा मजदुरी गर्छन् । आफूले दुःख गरेर कमाए पनि छोराछोरीले राम्रै पढुन् भनेर श्रीमानले काठमाडौंमै राखेर पढाउने मन गरे । उनी गएको माघमा छोराछोरी लिएर काठमाडौं आइन् ।

विज्ञापन

पहिलोपटक काठमाडौंको बसाइ साँघुरो कोठाबीच ठिकै चलेकै थियो । तर, बालबच्चासहित बस्दा सहज हुने फराकिलो राम्रो कोठा पाए सर्ने उनको तयारी थियो । गएको १५ जेठमा उनले पहिल्यैदेखि चिनेजानेको घरमा कोठा खाली भेट्टाइन् । भक्तपुरको चाँगुनारायण नगरपालिका–४, मूलपानीस्थित कविता रायमाझीको त्यो घरमा मुनाकी साथी अस्मिता पहिल्यैदेखि बस्थिन् ।

‘पहिले मैले नै अस्मिताको लागि कोठा खोजिदिएको थिएँ । त्यसबीचमा आउने जाने हुन्थ्यो । घरबेटीसँग पनि ठिकै थियो,’ मुना भन्छिन्, ‘साथी बसेकै घरमा कोठा खाली भएपछि मैले पनि यतै आउने सोचेर जेठ १६ गते कोठा लिएँ । उहाँहरूले पनि आउनू, बस्नू भन्नुभएकै थियो ।’ घरबेटीले उनलाई मुना विश्वकर्मा होइन, मुना दयाल भनेर चिनेका थिए । त्यतिञ्जेल न घरबेटीले जात सोधे, न उनले आफू विश्वकर्मा हो भनेर चिनाउन आवश्यक ठानिन् ।

कोठा पक्का भएपनि उनी कोठा सर्ने तयारीमा लागिन् । १० दिनपछि २५ जेठमा उनी कोठाका सामान लिएर रायमाझीको घरमा पुगिन् । उनले लिएको खाली कोठामा कार्पेट बिछ्याइन् । सामान ओसार्न थालिन् । उनलाई सामान बोक्न सघाउन ससुरा धनबहादुर विश्वकर्मा पनि पुगे ।

समस्या त्यसपछि सुरू भयो । दयालका अनुसार ओखलढुंगाबाट आएका धेरै परिवार बस्ने त्यो टोलमा घरबेटीलाई चिन्ने ओखलढुंगाकै एक क्षेत्री थरकी महिला पनि बस्ने रहिछन् । ती महिलाले धनबहादुरलाई सामान ओसार्दै गरेको देखेपछि मुनाहरू ‘कामी’ भएको कुरा घरबेटीलाई थाहा दिइन् । त्यसपछि घरबेटीले दलितलाई कोठा दिए आफ्ना देउता रिसाउने भन्न थालेको दयालले बताइन् ।

‘उहाँहरूले मुना दयाल भनेको दलित होइन भनेर बुझ्नुभएको रहेछ, मैले पनि त्यसबारे केही भनेकी थिइनँ । तर, ढाँटेर बस्ने कुरा पनि थिएनँ,’ मुनाले ईकान्तिपुरसँग भनिन्, ‘जब उहाँहरूले हामीलाई दलित भन्ने थाहा पाउनुभयो, त्यसपछि किन जात ढाँटेको ? तिमीलाई कोठा दिन मिल्दैन भनेर हप्काईदप्काई गर्न थाल्नुभयो ।’

घरबेटी कविता र उनका बुबाआमासहित उनीमाथि खनिए । कार्पेट बिछ्याएर खाटसमेत लगाइसकेको कोठा उनको जात कथित ‘कामी’ भएकै कारण छोडेर जानुपर्ने भयो, त्योभन्दा धेरै पीडा उनलाई आफूमाथि भएको अपमान र हेय भावले दियो ।

‘घरबेटी आमाछोरीले हामीलाई किन जात ढाँटेको, तिमीहरू दलित, अछुत जात रहेछौ, हाम्रो घरमा त दलितहरू बस्न मिल्दैन, हाम्रो कुल देउता रिसाउँछन्, देउता रिसायो भने हामीलाई मात्रै होइन, तिमीलाई पनि अफ्ठ्यारो हुन्छ भन्न थाल्नुभयो,’ घरबेटीले भनेको मुनाले अघि सुनाइन्, ‘सामान लिएर आइसक्यौं, सम्भव भए आजै सर, नभए जतिसक्दो छिटो अर्को कोठा खोजेर सर, यहाँ बस्न मिल्दैन ।’

पहिल्यै पक्का गरिसकेको कोठामा घरबेटीले अपमानित गरेर निकालेपछि मुना त्यही दिन अर्को ठाउँमा डेरा सरिन् । तर, उनले आफूमाथि भएको अपमानको विरुद्व कानुनी बाटोबाट अघि बढ्ने बताइन् । उनलाई कानुनको जानकारी पनि थिएन । त्यहीको समाजले सिकाएअनुसार उनले वडा कार्यालयमा उजुरी दिइन् । वडा कार्यालयले उनलाई प्रहरीमा जान सघाउने होइन, वडामै मिलापत्र गर्न सुझाव दियो । तर, उनी तयार भइनन् ।

‘पहिले वडामा गएँ, त्यहाँ पनि मिलापत्र गर्न दबाब दिए, अहिले प्रहरी कहाँ गएँ, त्यहाँ पनि प्रहरीले मिलापत्रको बाटो देखाउँछ, त्यो जातीय भेदभाव होइन कि भनेर शंका गर्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘पहिले मेरो जात थाहा नहुँदा उहाँहरुलाई कुनै समस्या थिएन । मैले कोठामा कार्पेट बिछ्याएर खाटसमेत राखिसकेपछि उहाँहरूलाई दलित भन्ने थाहा भएछ, अनि बस्न मिल्दैन भन्नुभयो । यो जातीय भेदभाव नभएर अरु के हो ?’

घरबेटी कविता रायमाझीले आफूमाथि हातपात नै गर्न खोजेको उनको आरोप छ । ‘त्यहाँ मेरो पक्षमा बोल्ने कोही भएन, सबैले मेरै गल्ती भएझैँ गरे, घरबेटीकी छोरी कविताले त हातपात नै गर्न खोजिरहेकी थिइन्, तर म संयमित भएँ,’ उनले भन्छिन्, ‘एउटा कुकुरलाई त सम्मान गर्नुपर्छ भन्ने युगमा म त मान्छे हुँ, मलाई त्यसरी अपमान गर्दा म त मान्छे नै हुन सकेको रहेनछु भन्ने महसुस भयो ।’

आफूमाथि भएको जातीय भेदभाव र अपमानविरुद्व मुना बुधबार जिल्ला प्रहरी परिसर भक्तपुरमा उजुरी दिन गइन् । तर, प्रहरीले जाहेरी दर्ता नगरेर ठाडो निवेदनमात्रै लिएर छलफलका लागि बोलाउने भन्दै फिर्ता पठाएको छ । ‘मैले कानुनबमोजिम न्याय पाउनुपर्छ । म न्यायका लागि जहाँ जान पनि तयार छु, यो मेरोमात्रै होइन, सिंगो दलित समुदायको आत्मसम्मानको मुद्दा हो,’ उनले भनिन् ।

यता प्रहरीले भने जाहेरी दर्ताकै लागि अस्वीकार नगरेको दाबी गरेको छ । जिल्ला प्रहरी भक्तपुरका प्रवक्ता डिएसपी राजु पाण्डेले प्रहरीले दुवै पक्षका कुरा सुनेपछि मात्रै मुद्दालाई अघि बढाउन चाहेको बताए ।

‘यो भावनात्मक कुरा हो । यसका अरु प्रमाणहरू हुँदैनन् । हामीले साँच्चै अवस्था के हो भनेर बुझ्न खोजेका हौँ,’ उनले भने, ‘यदि उहाँले भनेजस्तै अवस्था हो भने हामीले आनाकानी गर्ने कुरा छैन । हामी जातीय भेदभाव तथा छुवाछुत कसुर ऐनअन्तर्गत मुद्दा दर्ता गरेर अघि बढाउँछौँ ।’ उनले आरोपितहरूसँग त्यसबारे थप बुझ्ने काम भइरहेको र त्यसपछि दुवै पक्षलाई झिकाएर छलफल गर्ने बताए ।