सुर्खेत, कालीकोट — कालीकोटको नरहरिनाथ–१ कोटवाडाकी १४ वर्षीया किशोरीले ५ वर्षअघि तिलागुफा–७ छाप्रेका १६ वर्षीय किशोरसित विवाह गरिन् । ७ कक्षा पढ्दै गरेकी उनको विवाहको एक वर्षपछि छोरी जन्माउँदा शल्यक्रिया नै गर्नुपर्‍यो ।

अस्पताल पुर्‍याउन र उपचार गर्न ३५ हजार रुपैयाँ ऋण लाग्यो । त्यही ऋण तिर्न भात खाने एक मात्र खेत बेच्नु परेपछि उनको घरमा कलह सुरु भयो । सासू र ससुराले पनि हेला गर्न थाले ।

आमाबाबुको कुरा सुनेर माया गरेर घरबाटै भगाएर ल्याउने पतिले पनि दिनहुँ कुटपिट गर्न थालेपछि उनी आजित थिइन् । सबैको गाली र कुटपिट सहन नसकेर उनले एक वर्षअघि १९ वर्षको उमेरमा नरहरिनाथ–८ लालुमा दोस्रो विवाह गरिन् । दोस्रो विवाह पनि सफल नभएपछि उनी अहिले माइतीमै छिन् ।

विज्ञापन

‘बालविवाहले मेरो जीवन नै बर्बाद भयो,’ उनले भनिन्, ‘अहिले घर न घाटकी भएँ, पेट दुख्ने बिमारले सताएको छ ।’ उनी अहिले गाउँमा गठन भएको जागृति किशोरी समूहकी सदस्य भएर बालविवाहविरुद्ध अभियानमा सक्रिय छिन् । उनले गाउँकी अन्य दिदीबहिनीलाई परिपक्व नभएरसम्म विवाह नगर्न सल्लाह दिने गर्छिन् ।

खाडाचक्र–२ धैनेडीकी १४ वर्षीया अर्की एक किशोरीले पनि मान्मस्थित पञ्चदेव माविमा ७ कक्षामा पढ्दापढ्दै ३ वर्षअघि भागी विवाह गरिन् । भाउजू नाता पर्ने एक महिलाले ललाइफकाइ गरेर उनकै भाइ नरहरिनाथ–९ का १९ वर्षीय एक युवकसँग भगाइन् । १६ वर्ष लागेपछि छोरी जन्माएकी उनी अहिले १७ पुगिन् ।

अहिले पतिले सौता हालेको गुनासो गर्दै उनी न्याय खोज्दै कालीकोटको सदरमुकाम पुगेकी छन् । उमेर नपुग्दै गर्भवती भएर बच्चा जन्माएकी उनकी छोरी पनि कुपोषित छिन् । ‘मेरो जाने ठाउँ कतै छैन,’ उनले भनिन्, ‘छोरी जन्माएपछि घरबाट निस्की भनेर दिनदिनै सबैले कुटपिट गर्छन् । लोग्नेले अर्की केटी साथमा राखेको छ, अहिले त मलाई घरबाट निकाल्यो ।’ उनको नागरिकता बनेको छैन, छोरीको जन्मदर्ता पनि छैन । यसले कानुनी लडाइँ लड्न पनि समस्या भएको छ ।

पछिल्लो समयमा कर्णालीका ग्रामीण भेगमा अभिभावकको राजीखुसीले सन्तानले बिहे गर्नेभन्दा आफैं भागेर जोडी बाँध्ने बढेका छन् । जिल्ला समन्वय समिति कालीकोटले २ वर्षअघि केही संस्थाको सहयोगमा गरेको सर्वेक्षणअनुसार त्यस वर्ष ९ हजार २ सय जनाको विवाह भएकोमा ६१ प्रतिशतले आफैं भागेर विवाह गरेको तथ्यांक आएको थियो । अध्ययनमा संलग्न अधिकारकर्मी बाले विश्वकर्माका अनुसार नरहरिनाथ, सान्नीत्रिवेणी र रास्कोटमा बालविवाहको जालो डरलाग्दो छ ।

त्यस्तै सहयात्रा परियोजनाले तिलागुफा नगरपालिका र शुभकालिका गाउँपालिका सन् २०२० मा गरेको सर्वेक्षणअनुसार दुई पालिकामा ४ सय ३४ वटा विवाह भएकोमा १ सय ६९ जना २० वर्षमुनिका थिए । तीमध्ये १ सय ५६ केटाकेटीले आफैं भागेर विवाह गरेका हुन् । ‘कानुन छल्न बालबालिकाले आफैंले भागेर विवाह गर्ने चलन बढेको छ,’ विश्वकर्माले भने, ‘यो बालबालिकाको भविष्यका लागि भयानक समस्या हो ।’

अभिभावक र समुदायमा आएको सचेतनाले बाजागाजा बजाएर बालविवाह गर्ने चलन भने घटिरहेको नरहरिनाथ गाउँपालिका अध्यक्ष धीरबहादुर विष्टले बताए । ‘केटाकेटी आफैं भागेर जाँदा हाम्रा प्रयास पनि असफल भएका छन्,’ उनले भने, ‘अटेर गर्ने केहीलाई प्रहरी लगाएर फिर्ता गरे पनि केही दिनपछि फेरि भागेर गइहाल्ने समस्या छ ।’ बालविवाह न्यूनीकरण, महिनावारी व्यवस्थापनलगायत शीर्षकमा कार्यक्रम चलाउन गाउँपालिकाले यो वर्ष १० लाख बजेट विनियोजन गरेको उनले जानकारी दिए ।

गरिबी, गुणस्तरीय शिक्षाको कमी, छोरीलाई बोझका रूपमा लिने कुसंस्कार, प्रभावकारी कानुन कार्यान्वयनको अभावलगायतका कारण बालविवाह बढेको मनोविमर्शकर्ता डिलबहादुर शाहीले बताए । उनका अनुसार कलिलैमा आमा बन्दा आमा र शिशुको मृत्यु, कुपोषण, पाठेघर खस्ने, पढाइमा अवरोध, पारिवारिक बेमेल, सम्बन्धविच्छेदलगायत समस्या देखिएका छन् । बालविवाह रोक्न रणनैतिक योजना बनाएर विद्यालय शिक्षा, किशोर–किशोरीलाई बृहत्तर यौनिक शिक्षालगायत कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेको नरहरिनाथ गाउँपालिका उपाध्यक्ष मनशोभा बुढाले बताइन् ।

कालीकोटमा दिनहुँ बालविवाहका घटना सार्वजनिक हुन थालेपछि नियन्त्रण गर्न प्रहरी पनि सक्रिय भएको छ । एक वर्षको अवधिमा १ सय ३९ वटा बालविवाह प्रहरीको सक्रियतामा रोकिएको छ । ‘धेरैजसो त बालविवाहका घटना लुकाउनतिर लाग्छन्,’ जिल्ला प्रहरी प्रमुख डीएसपी सिद्धराज न्यौपानेले भने, ‘तर कानुनले कसैलाई छुट दिँदैन ।’ उनका अनुसार प्रहरीले बालविवाहको असर र कानुनी प्रावधानबारे घरदैलो अभियान जिल्लाभरि सञ्चालन गरिरहेको छ ।

जिल्ला अदालतमा आउने सम्बन्धविच्छेदका मुद्दामध्ये झन्डै ८० प्रतिशत मुद्दा बालविवाह गरेकाका कारण आउने गरेको जिल्ला बारका सचिव अमलराज शाहीले बताए । उनले महिला हिंसाको प्रमुख कारण बालविवाह बनेको बताए । ‘सकेसम्म उजुरी नै गर्न आउँदैनन्,’ उनले भने, ‘आइहाले पनि मिलापत्रैमै टुग्यांउने प्रवृत्ति छ ।’

गत वर्षको जिल्ला अस्पतालको तथ्यांकअनुसार १४/१५ वर्षको उमेरमा विवाह गरी १६/१७ वर्षमै आमा बन्ने किशोरीको संख्या कालीकोटमा करिब ७ सय छ । बालविवाहले पढाइमा पनि असर पारिरहेको शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइका निमित्त प्रमुख प्रकाश धितालले बताए । उनका अनुसार आधारभूत र मावि तहको शिक्षामा छोरा र छोरीको संख्यामा त्यति धेरै फरक नभए पनि उच्च शिक्षामा भर्ना हुने केटीको प्रतिशत ३२ मात्र छ ।

कालीकोट मात्र होइन, कर्णालीभरि बालविवाहको जालो डरलाग्दो रूपमा फैलिरहेको छ । कर्णाली प्रदेशमा गत वर्ष ५२ प्रतिशतले २० वर्षमुनि विवाह गरेको प्रदेश योजना आयोगको तथ्यांक छ । आयोगका अनुसार गत वर्ष झन्डै ६७ हजार विवाह भएको थियो । त्यसमध्ये सबैभन्दा बढी १५ देखि १९ वर्ष उमेर समूहका बालबालिकाले कम उमेरमा विवाह गरेका छन् ।

प्रदेशका १० जिल्लामध्ये सबैभन्दा बढी रुकुम पश्चिममा ७१.५ प्रतिशत र सबैभन्दा कम डोल्पामा ४९.९५ प्रतिशतले बालविवाह गरेको आयोगले जनाएको छ । त्यस्तै जुम्लामा ६७, हुम्लामा ५२, मुगुमा ५७, कालीकोटमा ५९, जाजरकोटमा ६५, सुर्खेतमा ६८, सल्यानमा ६९ र दैलेखमा ७० प्रतिशत बालविवाह हुने गरेको सामाजिक विकास मन्त्रालयका बाल अधिकार स्रोतव्यक्ति डम्बरबहादुर रोकायले बताए । कम उमेरमा हुने विवाह रोक्न कार्यक्रम नल्याएको पनि होइन तर निष्प्रभावी देखिएको छ । सबै जिल्लामा प्रदेश र स्थानीय सरकारमार्फत बाल अधिकारविरुद्ध एकीकृत कार्यक्रम सञ्चालनमा छन् ।

प्रदेश प्रहरी कार्यालयका अनुसार यो वर्ष प्रहरीले कर्णालीभरि ४ सय १७ बालविवाह रोकेको छ । त्यस्तै ३२ जनालाई कानुनी कारबाहीका लागि मुद्दा दर्ता गरिएको प्रदेश प्रहरी प्रमुख डीआईजी गणेशबहादुर ऐरले बताए । उनका अनुसार बालविवाहका कारण घरेलु हिंसा, सम्बन्धविच्छेद, यौनहिंसालगायत घटना बढिरहेका छन् । ‘प्रहरी एक्लैले मात्रै बालविवाह नियन्त्रण गर्न सक्दैन,’ उनले भने, ‘यसमा सबै पक्षको हातेमालो जरुरी छ, मातहतका निकायलाई बालविवाहविरुद्धको कारबाही र सचेतनामा गम्भीर हुन निर्देशन दिएको छु ।’

बालविवाहका कारण २० वर्षमुनि नै सुत्केरी हुने क्रम बढिरहेको प्रदेश अस्पताल सुर्खेतका बालरोग विशेषज्ञ डा. नवराज केसीले बताए । उनका अनुसार बालविवाहका कारण २० वर्षमुनि सुत्केरी हुँदा मातृशिशु मृत्युदर घटिरहेको छ भने कुपोषणको समस्या उस्तै छ । ‘पाठेघर, कुपोषणलगायत समस्या त बालविवाहले पारिरहेको छ,’ उनले भने, ‘झन मातृ तथा शिशु मृत्युदरको समस्या कर्णालीमा विकराल छ ।’ सामाजिक विकास मन्त्रालयका अनुसार कर्णालीमा यो वर्ष ३३ जना आमा र ६५ जना शिशुको मृत्यु भएको छ ।