राजराम गाैतम ।  कम्युनिस्टहरू राजनीतिक पतनको डिलमा पुगेपछि प्राचीन पात्रहरूमा आफ्नो जीवन खोज्छन् । प्राचीन युनानी मिथका दुई पात्र नार्सिसस र फिनिक्स चरोको कथा नेपाली कम्युनिस्ट वृत्तमा चर्चित छ ।

नार्सिसस अपार सम्भावना बोकेको एउटा पात्र हो, जो आफ्नै सुन्दरताप्रति अधिक मोहित भएर मर्छ । आफ्नो अनुहारको प्रतिविम्ब हेर्न नहुने श्राप पाएको ऊ पानी खोज्दै एक दिन पोखरीको डिलमा पुग्छ । आफ्नो सुन्दर अनुहार देखेर ऊ यति मोहित हुन्छ, त्यहाँबाट आफूलाई हटाउनै सक्दैन र मर्छ । फिनिक्स चरो आफ्नो आयु सकिएपछि आगोमा जलेर खरानी हुन्छ र त्यही खरानीबाट ब्युँतेर नयाँ काया लिएर उड्छ ।

नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) रहँदै पार्टीमा अन्तरविरोध चुलिएपछि सैद्धान्तिक ‘डिस्कोर्स’ गर्न रुचाउने नेता घनश्याम भुसालले २०७५ मंसिर ४ मा कान्तिपुरमा ‘कसरी बाँच्छ कम्युनिस्ट पार्टीर् ?’ शीर्षक लेखमा प्रश्न उठाएका थिए, ‘नेकपा आफ्नो रूप हेरीहेरी, आफैं हुन्छु दंग हुँदै नार्सिससजस्तो सकिने त होइन ? वा नयाँ शक्ति र जीवनका साथ फिनिक्सझैं अगाडि बढ्छ ?’

विज्ञापन

यी दुई सम्भावनामध्ये नेपाली कम्युनिस्टहरू नार्सिससको बाटोतिर उन्मुख भएका छन् । पछिल्लो राजनीतिक कालखण्डमा नेकपासँग प्रचुर अनुकूलता थियो । जनताबाट अनुमोदित भएर सत्तामा पुगेको थियो । विरोध गर्ने प्रतिपक्ष कमजोर थियो । छिमेकहरूसँगको सम्बन्ध अनुकूलतामा बदलिएको थियो । अनेक उतारचढावपछि मुलुक अग्रगामी राजनीतिको बाटोमा थियो । रक्तरञ्जित इतिहासको जगमा नेपालको संविधान–२०७२ सहितका राजनीतिक उपलब्धि हासिल भएका थिए । मान्छेहरूले कम्युनिस्ट सत्तासँग आशा र अपेक्षा राख्न थालेका थिए । विडम्बना, आत्मरति र अहंकारको व्यूहबाट नेकपा निस्कनै सकेन । उसले जनअपेक्षामाथि निर्ममताका साथ कुठाराघात गर्‍यो, जनादेशको घोर अपमान गर्‍यो । र, आपसमै लडेर सिद्धिने बाटोतिर अग्रसर भयो ।

यदुवंशीझैं नेपालका कम्युनिस्टहरू पतनको बाटोमा छन् । विनाशको प्रतिस्पर्धामा नेकपा एमाले सबैभन्दा अगाडि छ । धेरै जनताले पत्याएको, जुझारु र तेजिला कार्यकर्ता भएको, केन्द्रदेखि तलैसम्म बलियो संगठन भएको पार्टीको छवि थियो एमालेको । एमाले र माओवादी केन्द्र मिलेपछि गठन भएको नेकपा झन् शक्तिशाली भएको थियो । चुनावी एकता हुँदै पार्टी एकता नै भएपछि मुलुकमा कम्युनिस्टहरूको दबदबा नै कायम भयो । कतिसम्म भने, त्यो दबदबामा चेपिएर कांग्रेस कमजोर प्रतिपक्षको हैसियतमा एउटा कुनामा निरीहझैं थन्किएको थियो । शक्ति–उन्मादले नेकपालाई छिन्नभिन्न पारेको छ भने किनारामा बसेर कम्युनिस्टहरूको ‘ताण्डव’ हेर्दै गरेको कांग्रेस सत्तामा पुगेको छ । र, तिनै कम्युनिस्टहरूले कांग्रेसलाई किस्तीमा सजाएर सत्ता सुम्पेका छन् ।

कांग्रेस सभापति शेरबहादुर देउवा पाँचौंपटक प्रधानमन्त्री भएका छन् । उनले संसद्बाट विश्वासको मत प्राप्त गरेका छन् । माओवादी केन्द्र, जनता समाजवादी पार्टी र एमालेकै २२ सहित १ सय ६५ सांसदले विश्वासको मत दिएपछि आवधिक निर्वाचन नहुँदासम्म उनले सरकारको नेतृत्व गर्ने भएका छन् । सरकारको नेतृत्व पाएर कांग्रेस उत्साहित छ । तर, आमरूपमा देउवाप्रति आकर्षण र उत्साह छैन । देउवा साख गुमेका नेता हुन् । पार्टीकै नेतृत्वको कुरा होस् वा यसअघिका प्रधानमन्त्रीय कार्यकालहरू होऊन्, उनी खरो उत्रन सकेका छैनन् । उनका लागि यो अर्को परीक्षा हो । फेरि उनले आफूलाई प्रमाणित गर्ने अवसर पाएका छन् ।

देउवाको पाँचौं आगमनले उत्साह नभरे पनि ‘डिरेल’ हुँदै गरेको राजनीतिलाई पुनः लिकमा ल्यएको छ । पूर्वप्रधानमन्त्री केपी ओलीले सत्तामोहमा फसेर अन्धाधुन्ध विधि मिच्दै संविधान र समग्र राजनीतिमाथि नै आघात पुर्‍याएका थिए, देउवाले त्यो घाउमा मल्हम लगाउने अवसर पाएका छन् । कोमाबाट ब्युँतेको राजनीतिलाई देउवाले के–कति मल्हमपट्टी गर्लान् ? त्यो आगामी दिनमा उनले लिने नीति र कार्यशैलीले तय गर्नेछ ।

अहिले भने सबैको ध्यान एमालेतिर छ, जो मरणासन्न भएर छटपटिएको छ । गम्भीर राजनीतिक उपचारको खोजीमा छ । एमालेको यो हबिगत किन र कसरी भयो ? के फिनिक्स चरोझैं खरानीबाट ब्युँतेर एमालेले नयाँ काया फेर्ला ? यी प्रश्नको सेरोफेरोमा यो विश्लेषण केन्द्रित रहनेछ ।

एक थरी एमालेहरू अहिले अदालतसँग रुष्ट छन् । फेरिएको राजनीतिक परिदृश्य र समीकरणमा अदालतको प्रभाव देख्छन् उनीहरू । अर्का थरीलाई लाग्छ, विदेशी शक्तिकेन्द्रहरूको प्रभावमा परेर एमाले छिन्नभिन्न भयो । तेस्रो थरीको धारणा छ— कांग्रेस, माओवादी लगायतका दलहरूले खेलेका कारण एमालेको अन्तर्द्वन्द्व चुलियो । देउवा, प्रचण्ड आदिले बोकेका कारण माधव नेपाल ‘फ्लोर क्रस’ गरेर विपक्षी दलका नेतालाई प्रधानमन्त्री बनाउनतिर लागे । यी तर्कहरू पूर्ण असत्य होइनन् । खेल्ने ठाउँ दिएपछि विपक्षीले पनि खेल्छ, विदेशी स्वार्थ शक्तिहरूले पनि खेल्छन् । तर मूलतः एमाले आफ्नै कारणले पछारिएको हो । एमाले पछारिनुमा, यसले काया फेर्न नसक्नुमा केन्द्रदेखि वडासम्म हुर्केका केही प्रवृत्ति जिम्मेवार छन् ।

केही वर्षअघि ‘लिङ्ग नछुट्टिएको पार्टी’ भनेर नेकपा एमालेको आलोचना हुन्थ्यो । एउटा गुट कांग्रेसतिर ढल्कने, अर्को माओवादीतिर लहसिने गरेपछि राष्ट्रिय राजनीतिमा यो ढुलमुले चरित्र बोकेको दलमा दर्ज थियो । केही वर्षकै अन्तरालमा एमालेको राजनीति यति विधि खस्कियो, अहिले मान्छेहरू प्रश्न गर्न थालेका छन्— एमाले कुनै राजनीतिक दल नै हो ? यो प्रश्न किन पनि उठेको छ भने, एमालेमा अब कुनै दलीय चरित्र बाँकी रहेन । दम्भ, अहंकार, कुण्ठा, निरीहता, हुतिहारापन र अवसरवादी चरित्रजस्ता अनेक अराजनीतिक प्रवृत्तिको भारीले एमाले उठ्नै नसक्ने गरी थिचिएको छ ।

दम्भ र अहंकारका अगुवा ओली नै हुन् । छुद्र बोल्ने, जालझेलमा विश्वास गर्दै आफूलाई पछ्याउने ‘छोटे’ हरूको दस्ता उनले पार्टीपंक्तिमा निर्माण गरेका छन् । शक्तिशाली प्रधानमन्त्री हुन माओवादीलाई भित्र्याएयता चलेको अन्तरपार्टी संघर्षमा उनको अहं निरन्तर प्रकट भइरह्यो । पार्टी विधान, संविधान केही वास्ता गरेनन् उनले । निरन्तर मिच्दै जसरी पनि शक्तिमा रहिरहने प्रपञ्च मात्रै गरिरहे ।

ओलीले शक्तिको अभ्यास बढाउँदै लाँदा उनीनजिक रहेको, आश गरिएको नेतृत्व पंक्तिमा चाकर प्रवृत्ति विकास भयो । सहीलाई सही र गलतलाई गलत भन्ने आँट तिनले देखाउन सकेनन् । सार्वजनिक छवि ध्वस्त हुँदै जाँदा पनि ईश्वर पोखरेल, प्रदीप ज्ञवाली, शंकर पोखरेल, सुवास नेम्वाङजस्तो समाजले आश गरेको नेतृत्व वर्गले ओलीको दासत्व स्वीकार गर्‍यो ।

माधव नेपाल ‘इगो’ बाट निर्देशित भए । ओलीले प्रचण्डसँग ‘पावर सेयरिङ’ गरेपछि तत्कालीन नेकपामा नेपाल किनाराका साक्षी बन्न पुगेका थिए । ओली र प्रचण्डबीच टकराव हुँदा मात्रै उनी निर्णायक हुन सक्थे । अन्यथा उनी निरीह बनेका थिए । जब ओली–प्रचण्ड टकराव बढ्यो, नेपालले मध्यमार्गी भूमिका निर्वाह गरेर नेकपाभित्र सल्केको अन्तर्द्वन्द्व व्यवस्थापनमा भूमिका खेल्नुपर्थ्यो । तर, ओलीले उनलाई यति धेरै प्रताडित गरेका थिए, उनी प्रचण्डतिर उभिए । शीर्ष तहमा हुर्केको प्रतिष्ठाको लडाइँ बढ्दै जाँदा नेकपा त रहेन नै, एमाले पनि रहने/नरहने अवस्थामा आयो । संविधान पटक–पटक मिचेपछि नेपालले जे राजनीतिक बाटो हिँड्नुपर्थ्यो, त्यो हिँडे । त्यो सही छ । तर, अन्तर्द्वन्द्व बढेका सुरुआती दिनमा उनले आफ्नो स्वभावअनुसार समन्वयकारी भूमिका खेलेका भए, सायद आजको दिन नआउन पनि सक्थ्यो ।

यो अवस्थाको जिम्मेवार दोस्रो पुस्ताका ‘मूर्धन्य’ हरू पनि हुन्, जसको हुतिहारापन र अवसरवादी चरित्र एमालेको काया फेर्ने कुरामा बाधक भएको छ । घनश्याम भुसाल, योगेश भट्टराई, सुरेन्द्र पाण्डे, भीम रावल, गोकर्ण विष्टलगायतले पार्टी एकताको नाममा खेलेको भूमिका निराशाजनक छ । यो पुस्ताले नेतृत्व आफूले लिनुपर्छ भन्ने आँट नै गर्न सकेन । ओली र माधवलाई मिलाउन हिँडेको यो पुस्ताले कम्तीमा पार्टीले गरेको व्यवस्थाअनुसार, सत्तरी कटेका नेताले विश्राम लिनुपर्छ भन्नसम्म सकेको छैन ।

न मिल्न सक्ने, न विभाजित हुन सक्ने अवस्थामा छ एमाले । ओलीले माधव नेपालबिनाको एमाले बनाउने सोचेका छन् । बालुवाटारबाट बहिर्गमन भएपछि बालकोटको बार्दलीबाट उनले त्यही उद्घोष गरे । यसअघि नै कुनै बेला नेपालनिकट तर हाल ओली कित्तामा पुगेका शेरबहादुर तामाङले ‘विपक्षीलाई सत्ताको श्रीपेच पहिर्‍याउनेहरूलाई पार्टीमा स्वागत गर्न नसकिने’ बताइसकेका थिए । गोकुल बाँस्कोटालगायत ओली समूहका नेता–कार्यकर्ताहरू नेपालबिनाको एमालेको पक्षमा धारणा सार्वजनिक गरिरहेका छन् ।

न माधव नेपालबिनाको एमाले यति बेला सम्भव देखिन्छ, न ओलीबिनाकै । बरु पार्टी र सरकार दुवैमा असफल, शक्तिशाली पार्टीलाई छिन्नभिन्न पार्ने ओलीबिनाको एमाले बौरिन सक्ला । तर, पार्टीमा पकड अझै राख्न सकेका र सत्ताच्युत हुँदा पनि उस्तै तुजुक देखाउन सकेका ओलीको विकल्प त्यो समूहले सोच्दैन ।

अधिकांश एमाले नेता–कार्यकर्ता ओली–नेपालसहितको एमाले नै चाहन्छन् । तर, जुन स्तरको आवेश, गालीगलौजमा यी दुई समूह ओर्लेका छन्, तत्कालका लागि त्यो पनि सम्भव देखिँदैन । दुवै समूहका दोस्रो पुस्ताका नेता एक ठाउँमा आउने हो भने बरु नेपाल र ओलीबिनाको एमाले चाहिँ बन्न सक्छ । दोस्रो पुस्ताका दुवै गुटका नेता एक ठाउँमा आएर शीर्ष तहलाई बिदा दिने गरी राजनीतिक हस्तक्षेप गर्न सक्ने हो भने यो एमाले पुनर्गठनको नयाँ शिरा हुन सक्छ । यो परिवेश बनाउन पनि एमालेको यो पुस्ता तयार छैन । उमेर समूह, पार्टीमा लगानी, क्षमता उस्तैउस्तै भएका दोस्रो पुस्ताका समकक्षीले कसलाई नेता मान्ने ? यी अवस्थाहरूले गर्दा एमाले न बेग्लाबेग्लै हुन सक्ने, न त मिलेर अघि बढ्न सक्ने अप्ठेरो अवस्थामा छ । तल्लो तहसम्म विभाजित कार्यकर्ता पंक्ति या त गुटको तावेदारी गर्छ या निरीह र निराश छ ।

कुनै बेला प्रगतिशील राष्ट्रवादको कुरा गर्ने, जनजीविकाको मुद्दा उठाउने एमालेको राजनीति आज व्यक्तिप्रधान भएको छ । यसका नेताहरूलाई अराजनीतिक बाटो हिँडेकामा चिन्ता छैन । बरु नेताहरूको व्यवस्थापन कहाँ कसरी गर्ने, कसरी एकता गरेर ‘एमाले नामक कम्पनी’ जीवित राखिराख्ने र त्यसमार्फत शक्ति आर्जन गर्ने अनि त्यसको स्वाद चाख्ने भन्ने नै ध्याउन्न छ । एमाले नेतृत्वले जनताका नाममा जति नै भाषणवाजी गरे पनि उनीहरूको मुख्य स्वार्थ शक्ति र सत्ता नै हो, अग्रगामी राजनीति होइन ।

एमालेको राजनीति फेर्न दोस्रो पुस्ता किन तयार छैन ? किनभने यो पुस्ता जोखिम लिन चाहँदैन । यसको वर्ग फेरिएको छ । जोखिम त्यसले लिन्छ, जोसँग गुमाउने केही हुँदैन । हिजो निरंकुशकालमा यी नेताहरूसँग गुमाउने केही थिएन । जिते ‘हस्तिनापुरको राज’ भन्ने थियो, हारे गुम्ने केही थिएन । आज गुम्यो भने सानसौकत, सत्ता, पद र प्रतिष्ठा, फेरि शून्यबाट संघर्ष थाल्ने आँट र चाहना यो पंक्तिमा छैन । त्यसैले राजनीतिका नाममा प्रहसन र रमिता हुँदा पनि दोस्रो पुस्ताका नेताहरू त्यसलाई बदल्ने बाटोमा छैनन् । यो अवस्थामा एमालेरूपी फिनिक्स चरोले नयाँ काया कसरी पाऊला ?

कान्तिपुरबाट